ایلی سرافراز با فرهنگی غنی

 این ایل پرجمعیت و پرآوازه، به‌حق پرچمدار عرصه فرهنگ و زندگی عشایری در شهرستان‌های گرمسار و آرادان است و حضور سربلندش در گستره فیروزکوه، ورامین و پاکدشت، گواه پهناوری دامنه‌ی نفوذ و اصالت این قوم بزرگ است.

قلمرو این ایل دلباخته آزادی، از قشلاق‌های گرم و سوزان حاشیه کویر تا ییلاق‌های سرسبز و فرحبخش کوهستان‌های شمال آرادان، فیروزکوه، دماوند و آمل گسترده است.

آنان نه‌تنها در روستاها و شهرهای منطقه جاری‌اند، که پایگاه‌های عزت‌شان، روستاهای فروان و غیاث‌آباد، چون دژی استوار، نگهبان سنت‌های پربار ایشان است.

سوار بر شتر و دیگر حیوانات بارکش و سواری تحمل و رنج، کوچندگان دلیر این ایل، اینک با سیصد خانوار، هر ساله رنج سفر بر خود هموار می‌کنند و مسیرهای دشوار ۷۰ تا ۱۷۰ کیلومتری را در می‌نوردند تا به مراتع ییلاقی برسند. این کوچ، نمایش باشکوه پایداری و عشق به زندگی است.

ساختار استوار این ایل، بر ۹ ستون محکمِ طوایف شاه‌حسینی، گیلوری، گلینی، قندالی، قاسمی، قنبری، ابولی، عاشوری و کاشانی استوار گشته است. زبانشان، گویش الیکایی، میراث گران‌بهای نیاکان تبری‌شان و یادگار اصالتی است که ریشه در خاک الیکا و مرزن‌آباد استان سرسبز مازندران  دارد. ثبت این گویش در دانشنامه‌های معتبر و پژوهش استادان بزرگی چون دکتر برجیان، مایه فخر و مباهات است.

فرهنگ الیکایی، گنجینه‌ای درخشان است: از نواهای جان‌افزای سورنا و دهل و نی، تا دست‌سازه‌های هنرمندانه‌ای چون «مفرش» ثبت ملی شده است.

در میان خوراک‌های جاودانشان، «قُرمه» می‌درخشد؛ آن کنسرو سنتی اصیل که میراثی مستقیم از نیاکان آریایی است و نسل به نسل، تا به امروز پاس داشته شده است. بر سفره رنگینشان، «ته‌چین» با گوشت بره و کره ایلیاتی، گل می‌کند و طعم ایثار و صفا می‌بخشد.

فرآورده‌های لبنی‌شان، نماد دانش بومی بی‌همتاست. «پنیر پوستی» را در سردخانه های طبیعی کوه (مُغارها) نگه می‌دارند؛ نگارنده، چنین پنیر کم‌نظیری را تنها در میان دامداران کهن‌فن بوسنی و هرزگوین دیده است.

و چه شاهکاری است «قَیماق شیره»! آن ترکیب هنرمندانه از قیماق و شیره توت، آفریده‌ای یکتا و بی‌نظیر در میان تمام ایلات و عشایر ایران که خود گواهی بر نبوغ و ذوق این مردم است.

در کارنامه درخشان اقتصادی این ایل، نقش تاریخی آنان در حمل غله به دارالخلافه (تهران) با کاروان 5هزار نفری شترانشان ، نقطه‌ای طلایی و سند عزت است. اما بزرگ‌ترین افتخارشان، ایثارگری در میهن‌پرستی است: ۵۴ شهید والامقام، ۲۵۰ جانباز فداکار و ۶۵۰ رزمنده داوطلب، حماسه‌ای جاویدان آفریدند. این ایل بزرگ، شخصیت‌های علمی، فرهنگی و اجرایی بسیاری را نیز در دامان پاک خود پرورانده است.

شناسنامه ایل الیکایی

بر اساس منابع و شواهد تاریخی، حضور ایل الیکایی در منطقه خوار (گرمسار امروزی) دست‌کم به دوره صفویه بازمی‌گردد. مهم‌ترین سند مادی که این قدمت را تأیید می‌کند، کتیبه موجود بر درِ امامزاده علی‌اکبر گرمسار است که نشان می‌دهد سکونت این ایل در ناحیه، حداقل از آن دوره آغاز شده است.

در سده‌های بعدی و طی دوره قاجار، نام و شرح حال الیکایی‌ها در گزارش‌های سیاحان متعددی ثبت شده است. برای نمونه، میرزا ابراهیم در «سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان» (۱۲۷۶-۱۲۷۷ قمری) به صراحت اشاره می‌کند: «کاسبی الیکایی‌ها از گوسفند و شتر است که زیاد دارند»، که گواهی بر اقتصاد مبتنی بر دامداری و کوچ‌نشینی آنان است.

همچنین برنارد هورکاد، محقق فرانسوی، در توصیف این ایل آورده است: «الیکایی‌ها قبیله‌ای سنت‌گرا هستند و مسافت کوچ آنان طولانی است»، که بر حفظ شیوه زندگی عشایری و دامنه وسیع ییلاق و قشلاق آنان تأکید دارد.

در مجموع، این شواهد از کتیبه‌ صفوی تا گزارش‌های دست‌اول قاجاری،  جایگاه تاریخی ایل الیکایی را به عنوان جامعه‌ای کهن و مؤثر در شکل‌دهی به بافت اجتماعی و اقتصادی منطقه گرمسار تثبیت می‌کنند.

آداب کهن ایل الیکایی

زندگی این ایل با آیین‌ها و سنت‌های بسیار زیبایی همراه است؛ از عروسی‌های سنتی و مراسم خَرَج‌بار هیمه و بُردَن جهیزیه گرفته تا قندشکنی و کشتی‌های محلی. آیین وُرتراشی (چیدن پشم بره‌ها) نیز به شیوه‌ای خاص برگزار می‌شود. همچنین، جشن نَروْن که به معنی اختلاط نرینه‌ها با مادینه‌ها است، آغاز فصل رویش و زایش جدید را نوید می‌دهد. ایل الیکایی، نه‌تنهابخشی از جغرافیا، که جاری در روح مقاوم و اصیل ایران زمین است.

یادداشت: علیرضا شاه حسینی پژوهشگر فرهنگ‌مردم